طاق در معماری

عناصر جزئیات رشته نقشه کسی معماری

انواع سازه ها را قبل از ورود مصالح جدید در ایران را میتوان به ۲ دسته تقسیم کرد.۱- سیستم ایستایی تیر پوش سنگین:در این نوع سازه ها نیرو ها عمدتا ناشی از وزن بنا به وسیله تیر های چوبی یا سنگی به ستون ها انتقال پیدا میکند و از آنجا به تکیه گاه منتقل میشود.

۲- سیستم ایستایی فشاری طاقی:
عملکرد در این نوع سازه ها بر مبنای انتقال سریع نیروی وزن زیاد بنا به شالوده وکم کردن تاثیر خمش است.سازه ای دارای مقاومت فشاری نسبتا زیادی هستند ولی در برابر کشش مقاومت بالی ندارند.حال در اجرای طاق ها برای کاهش وزن آنها و هم چنین پیاده سازی یک تهویه طبیعی به جهت جلوگیری از ورود گرما در تابستان وخروج گرما در تابستان معمولا طاق ها را به صورت دو لایه اجرا میکنند که در بعضی موارد در طراحی فاصله ۲ طاق آنقدر زیاد میشود که آدم به راحتی میتواند در بین دو لایه در حرکت کند.البته همواره از ظاهر سازه قادر به تعیین نوع سیستم باربری آن نیستیم چون در بعضی از سازه ها به علت زیبایی بنا از طاق های کاذب استفاده میکنند ولی سیستم سازه ای آنها تیر پوش است.
● مصالح ساخت سازه های طاقی:تمامی مصالح ساختمانی را میتوان به ۲ شاخه عمده تقسیم کرد:۱) مصالح سنگین مانند سنگ وآجر
۲) مصالح سبک مانند چوب.اکثرمصالح سنگین قدیمی دارای سختی ومقاومت بالا وانعطاف پذیری پایین میباشند.اما اکثر مصالح سبک حالت ارتجاعی داشته ونسبتا از مقاومت کششی بالایی بر خودار بودند.در معماری اسلامی در ایران وبه طور اخص در سازه های طاقی اکثر از مصا لح سنگین استفاده شده است بااین تفاوت که در این میان از چوب به عنوان عنصری کمکی تقویت مقاومت سازه در برابر کشش وعاملی برای حل مشکلات ایستایی بنا استفاده شده است.حال اگر در معماری مناطق مختلف کمی تعمق بکنیم در مناطقی بیشتر به سازه های طاقی برخورد میکنیم که مصالح رسی به عنوان مصالح قالب مطرح باشند.حال سعی میکنیم در اینجا به طور اختصار در مورد مصالح به کار رفته در طاق ها صحبت کنیم.۱) آجر:آجر که جزئ مصالح سنگین است به عنوان اصلی ترین مصالح در معماری اسلامی کاربرد دارد .قابلیت فیزیکی وفنی وهم چنین کار پذیری وشکل ورنگ آن را از خواص مهم این ماده ساختمانی هستند.۲) سنگ:ازسنگ می توان به عنوان یک عنصر کمکی و تزیینی در طاق ها نامبرد وکمتر میتوان طاق هایی سنگی یافت که البته از این نوع طاق ها بندرت در گوشه وکنار ایران یافت میشود.۳) چوب:در معماری اسلامی از مقاومت کششی چوب در سازه های طاقی مثل قوس طاق وگنبد برای رفع مسئله رانش استفاده شده است.به عنوان مثال در مسجد جامع اصفهان برای مهار قوسهای مختلف از این روش استفاده شده است وهم چنین در گنبد های دو پوسته از قرن هفتم به بعد استفاده از چوب در فواصل مختلف در لای جرزهای دیوار برای جلوگیری از خرد شدن آجرها بر اثر فشار زیاد به کا رگرفته شده است.۴) ملاتها:در روند تکامل فنون ساختمان وبخصوص در ساخت سازه های عمودی وهم چنین سازه های عمودی وهم چنین سازه های طاقی ملاتها همیشه نقش مهمی را در امکان دادن به شکل گیری سازه های پیچیده ایفا کرده اند.ملات به عنوان یک ماده چسبنده عمل میکند .در ساخت سازه های طاقی سازندگان از ملات های مختلفی استفاده می کرده اند که ما در اینجا به مهم ترین آنها یعنی ملا تهای گچی ونیز ملات های آهک اشاره میکنیم.۱_۴) ملا ت های گچی:چسبندگی بالا گیرش سریع واستحکام اولیه گچ باعث به کا رگیری وسیع آن در اجرای ساختمانهای طاقی شده است و در واقع بر پا کردن یک سازه طاقی مثل گنبد انواع طاقها وقوسها که در آنها از قالب چوبی استفاده نشده است ملزم به استفاده از این ماده است.۲_۴) ملاتهای آهکی:اهمیت این ملات در ساخت سازه های طاقی بیشتر به خاطر استفاده از آن در پایه ریزی پی ها میباشد .یکی از مهم ترین ملاتهای آهکی ملات ساروج است که اگر چه در اجرا مشکلاتی دارد ولی دارای مقاومت نهایی قابل توجهی است. حال بعد معرفی مصالح ساخت سازه های طاقی به بررسی انواع بنا های طاقی خواهیم پرداخت.۱) قوس:اولین سازه طاقی مورد بررسی قوس است.غیاث الدین جمشید کاشانی قوس را چنین تعریف میکند:قوس جسمی منحنی شکل بریا پوشش است.که دهانه آن از عمقش بیشتر باشد.تعادل قوس رابطه نزدیکی با پی وگشتاور وارد شده از طرف بارها که به شانه قوس انتقال پیدا میکند دارد.فن اجرای این سازه نسبت به زمان خود روش پیشرفته ای بوده است.قدمت قوس به چند هزرا سال قبل از میلاد مسیح میرسد واستفاده از این عنصر ساختمانی در حدود ۳۰۰۰ سال قبل در تمدن بین النهرین رایج بوده است. یکی از انواع قوسها قوس کاذب است.در این قوس وزن هر آجر یا سنگ بر روی نصف آجر یا سنگ زیرین خود به صورت عمودی وارد شده وسپس به پایه انتقال پیدا میکند.برای اجرای قوسها از آجر برروی زمین ساخته وداخل قالب را با نی وملات گچ پر کرده وبعد از خشک شدن وبیرون آوردن آن قرینه آن را در همین قالب ساخته وبه کمک چوب بر روی دیوار سوار میکنند .برای دهانه های بزرگ چون اسختن وریختن قالب گچی بر روی زمین و سوار کردن آن بر دیوار میسر نبوده برروی بنا تکه قوس را اجرا میکرده اند.۲) طاق:از تجسم یک قوس در فضا طاق بوجود میآید .ساختمان طاق از رگه های آجری تشکیل شده است وتقریبا همان مشخصات ایستایی قوس را در فضا دارد.تفاوت قوس وطاق در میزان پوشش محل مورد نظر میباشد.قوسها برای پوشش مکانهایی که دهانه آنها از عمقشان کوچکتر است کاربرد دارند.طاق را درابعاد گوناگون وشکلها وگونه های مختلف طوری مورد استفاده قرار داده اند که انسان را به تعجب وا میدارد.پوشش بناهایی مثل مسجد جامع اصفهان با حدود ۴۷۶ طاق به اشکال گوناگون از نمونه های کم نظیر معماری جهان میباشد.
▪ انواع طاقها:الف) طاق آهنگ:این طاق به شکل یک نیم استوانه تو خالی میباشد واز حرکت یک قوس در امتداد یک خط بوجود میآید.استفاده از این نوع طاق معمولا مناسب فضاهای مستطیل شکل مثل راهروها وایوانها ست.نمونه های زیادی از این نوع طاق در معماری قبل وبعد از اسلام ساخته شده اند به عنوان مثال در دوره های ساسانی بناهایی مثل طاق کسری ازاین نوعند.هم چنین در مسجد تاریخانه دامغان ومساجد جامع نایین اصفهان اردستان نطنز وگوهر شاد فضاهای بزرگ با این نوع طاق پوشیده شده اند.ب) طاق ترکین:از نظر هندسی از تقاطع دو طاق آهنگ بوجود میآید.فضایی که این طاق میپوشاند به شکل مربع مستطیل یا چند ضلعی منتظم است.در سطح داخلی این طاق نسبت به قوسهایی که به کار رفته است ترکهایی دیده میشود.از نظر اجرایی طاق ترکین باید همزمان از روی چهار دیوار بر پا میشود ومثل سایر طاقها اجرای آن بدون استفاده از قاب صورت میگیرد.ازاین نوع طاق در پوشش چند فضا در مسجد جامع اصفهان استفاده شده است به طور کلی درمعماری ایران ازاین نوع طاق کمتر استفاده شده است.ج) طاق چهار بخش:این نوع طاق مانند ترکین از تقاطع دو طاق آهنگ بوجود میآید بااین تفاوت که در این نوع طاق به جای اینکه چهار ضلع طاق برروی چهار سطح تکیه کنند برروی چهار نقطه استوارند.قسمت حمال طاقهای چهار بخش از چهار طاق وچهار ترک تشکیل شده است.بارهای وارده کلا توسط مجموعه ای از قوسهای به هم چسیده که ترکها را میسازند به چهار تکیه گاه منتقل میشوند.اجرای این طاق از چهار گوشه آن شروع وبه راس آن ختم میشود.د) طاق وتویزه:این روش ساختمانی یکی از پیشرفته ترین فنون طاق سازی میباشد.این طاق بر مبنای عناصری به نام تویزه یا لنگه شکل میگیرد.لنگه ها وتویزه ها قوسهای پیش سلاخته ای هستند که در کار گذاشته میشوند وسپس دورآنها را با آجر میپوشانند.شکل به دست آمده را باریکه طاق نیز میگویند.در کاخ عالی قاپو از باریکه طاقها به عنوان اسکلت بندی بنا استفاده شده در این قسمت دو نوع از انواع مختلف آن یعنی طاق کجاوه و کاربندی را معرفی میکنیم:
▪ طاق کجاوه:این نوع طاق تمام بار های وارده از پوشش اصلی خود را به باریکه های طاق منتقل میکند.از این نوع طاق در خانه های یزدی ویا در مسجد جامع تبریز استفاده شده است.
▪ طاق کاربندی:با کاربرد لنگه ها وتویزه ها واستفاده از آجر از نظر فنی واجرایی سازه ای سبک وسریع الاجراواز نظر ظاهری سازه ای زیباست.طرز اجرای کاربندی به این ترتیب است که ابتدا دو یا چهار طاق کامل به عنوان تویزه اصلی وباربر بنا کرده وبقیه باریکه ها را به آن ها متصل میکنند.پس از اینکه همه باریکه ها را به این روش بر پا کردند روی آنها طاق میزنند.برای دهانه های نسبتا بزرگ بنا بر مسائل ایستایی میبایست از باریکه طاقهای بزرگی استفاده کرد.

		گُنبد دوپوشی تزیینی در آثار تاریخی اسلامی ایران گنبد سقفی است نیم کروی (شکل 1) یا مقعر که معمولاً در بالای پلانهای مدور یا مربع و کثیرالاضلاع، که با کمک گوشوار مدور می‌شود، تعبیه می‌گردد. گنبد دارای سوابق طولانی است که قدمت و سیر تحول آن بخوبی روشن نیست ولی با توجه به گفته‌های ویل دورانت مورخ هنر: «چنین خانه‌ها را درجائی که روزی سرزمین سومر بوده است هم اکنون بآسانی می‌توان دید. کلبه‌ها دری چوبین داشت که روی پاشنه‌یی سنگی می‌چرخید، و کف اطاق معمولاً گلی بود؛ سقف کلبه را با خم کردن و اتصال سر نی‌ها بشکل قوسی می‌ساختند، یا اینکه نی‌ها را گل‌اندود می‌کردند و روی تیرهای عرضی سقف می‌کشیدند.
	1-یکی از گنبدهای بازسازی شده دورة ساسانی

	… گاهگاهی درمیان ویرانه‌ها آثار قوس یا سقف گنبدی دیده می‌شود که از سومریان ببابل رسیده و غیر ماهرانه و بی‌آنکه بدانند سرنوشت طاقها و قوسها چه خواهد بود، از آنها دربناهای خود استفاده می‌کردند.»، می‌توان استعمال گنبد را اقلاً به هزارة چهارم قبل از میلاد نسبت داد. گنبد اصولاًُ جنبة حفاظی دارد ولی این عنصر حفاظی نیز، مانند سایر عناصر انتفاعی، عملاً دارای جنبه‌های هنری است و به عبارت دیگر ذوق و سلیقة زیبائی خواهی در آن وجود دارد و انواع ساده، و بخصوص نوع دوپوشی، آن را می‌توان در زمرة هنرهای تزیینی محسوب داشت و با توجه بهمین جنبة هنری، نگارنده بحث این مقاله را به موارد ذیل اختصاص می‌دهد: 1- تعریف گنبد. 2- سابقة گنبد. 3- سابقه و هدف گنبد دوپوشی در ایران. 4- گنبدهای دوپوشی تزیینی در آثار تاریخی اسلامی ایران.
		یکی از اهرام پلَّه پلة مصر

تعریف گنبد: - «گنبد… 1- ساختمانی تقریباً به شکل نیم کره که از خشت و آجر و گچ و غیره بر فراز عمارتی سازند؛ قبَّه: « (طاوسها) بیشتر در گنبدها بچه می‌آورندی». - «گنبد و گنبده- بضم اول و فتح بای موحده و سکون ثانی و دال بی‌نقطه. ف. عمارتی مدور که سقف آن محدب بوده باشد و گنبد قابوس که در هشت فرسنگی استرآباد است قبر امیر کیکاوس ابن ابوطالب مشهور به وشمگیر است و ارتفاع آن پنجاه و پنج ذرع است و کاوس همان است که در حرف کاف تصحسح و تشریح یافته است و از مشاهیر شاهان تبرستان است و گنبد را بنابراین بهر چیز مدور اطلاق نمایند و غنچة گل را نیز گویند زیرا که آن نیز بشکل گنبد است…». - «گنبد Coupole … معماری. درون، قسمت مقعر یک گنبد، گنبد انوالید، گنبد پانتئون. «گاهی بخود گنبد نیز گفته می‌شود». - «گنبد (Dôme ) … معماری 1- یک سقف نیم کره‌ای، یا ناشی از نیم گنبد، گنبد نامیده می‌شود که یک بنا، هرچه باشد، را می‌پوشاند. این نوع ساختمان، که به گنبد نیز اطلاق می‌شود، می‌تواند فرمهای مختلف بخود گیرد. گاهی یک نیم گنبد نامیده می‌شود، مانند بنای مدور پانتئون اگراریپا در رم؛ گاهی یک نیم دور شبه کره‌ای پهن شده را معرفی می‌کند مانند گنبد (Dôme) سن‌پیر رم: هنگامی که قرار گرفته است؛ گاهی یک نیم مدور تقریباً مسطح را نقش می‌کند: در این مورد گنبد (Dôme) هلالی کوتاه شده نامیده می‌شود. اغلب گنبدها (Dôme) در روی یک پلان مدور ارتفاع می‌گیرد؛ اما انواع دیگر آن که پلان چند ضلعی دارد نیز دیده می‌شود. بعضی دیگر پایة چهارگوش نیز دارد…».

		- «گنبد … معماری. پوشش بشکل پیالة وارونه.» داخل، قسمت مقعر یک گنبد (Dôme) … encycl. Archit . عرق چین (قبَّه) مدور متشکل از حلقه‌های متحدالمرکز، گنبد طبیعتاً بناهای مدور را متوج می‌کند. در مورد بناهای چهارگوش. دو روش گذر از مربع به مدور اجازه می‌دهد. در گنبد (Coupole) روی گوشوار لچکی، تشکیل می‌شود (گنبد کلیسای بزرگ کاُار، درسن فرون پریگو). در گنبد روی گوشوار معمولی، قوسهائی که دارای دیوارهای کوچک است در گوشه‌ها ایجاد می‌شود و مربع را به کثیرالاضلاع تغییر می‌دهد… به عبارت بهتر (Coupole) پوشش داخلی بنا است در حالی که  (Dôme) قسمت خارجی آن می‌باشد.» از مجموع تعریفهای فوقاالذکر استنباط می شود که: اولاً گنبد جسمی مدور، نیم کروی، مخروطی یا بیضوی است و به پوشش اطاقهای مدور و یا مربع و کثیرالاضلاع که در پایه سقف به مدور تبدیل می‌شود، نیز گفته می‌شود. ثانیاً در فرانسه دو لغت (Dôme, Coupole) برای گنبد وجود دارد به این معنا که به سطح مقعر داخل کوپُل و به سطح محدب خارج دُم می‌گویند. ثالثاً کلمه گنبد، نوعی پوشش بنا است، گاهی به مجموع بنا نیز اطلاق می‌شود مانند گنبد قابوس.
	4- برج لاجیم		3- گنبد مقبرة قابوس وشمگیر

سابقة گنبد: یکی از معانی گنبد قبه است که معادل کلمة (Dôme) در زبان فرانسه می‌باشد و چنانچه این کلمه را با کُپه نزدیک بدانیم عبارت از تل خاکی خواهد بود که روی قبر ریخته می‌شود. کپه در روی قبور مصر باستان، قبل از سلسله‌ها و حدود هزارة چهارم پیش از میلاد، معمول بوده و مصطبه نامیده میشده به این معنی که در آن زمان جسد را در گودالی که با شن پوشیده می‌شد می‌سپردند و چون با گذشت زمان این شنها از بین می‌رفت و اجساد نمایان می‌گردید بتدریج فکر استحکام بیشتری پیدا شد و شنهای کپه شدة روی قبر به بنائی که معمولاً از خشت خام بود مبدل گردید. در دورة سلسله‌های دوم و سوم ساختمان فوقانی این قبور تغییر کرد و معمولاً روی آنها را با توده‌ای از خاک و سنگ پر کرده و جدار خارجی را با خشت میساختند و گاهی با تخته سنگهای بزرگ می‌پوشاندند.

	بتدریج استعمال سنگ در مصطبه‌ها زیاد شد و تحول آن به احتمال قوی، به هرم پله پله (شکل 2) منجر گردید و بالاخره شکل کامل هرم مربع‌القاعده بخود گرفت. این مصطبه‌ها و اهرام می‌تواند از اولین گنبدها محسوب گردد و الهام بخش اشکال مختلف گنبدهای ادوار بعدی در نقاط دور و نزدیک از جمله آشور و روم و غیره باشد. سرزمین دیگری که نوعی گنبد در آن بکار رفته کشور اتروسک است که در هزارة اول قبل از میلاد در شبه جزیرة ایتالیا تشکیل یافت. در این کشور به ساختن قبور اهمیت داده می‌شد و یکی از انواع آن هیپوژه‌ها (Hipogés)  است که روی آنها با مخروط بلندی از خاک پوشانده می‌شد و مانند تپه‌ای بنظر می‌رسید. نوع دیگر قبور رگولینی گالاسی (Regolini Galassi) است که بعضی اطاقهای آن با یک سقف منحنی‌الخط پوشیده شده و در مرکز آن یک ستون سنگی تعبیه می‌گردید. این نوع پوششهای منحنی‌‌الخط در معماری یونان قدیم گویا نظائری داشته و اتروسک‌ها آن را دنبال و تکمیل کرده و بالاخره به رومیان تحویل داده‌اند.
		برج ازگت

و اما دربارة ایران باستان، این کشور از قدیم‌الایام مابین بین‌النهرین و آسیای صغیر در رابطه بوده و مبادلات هنری داشته است و احتمالاً، با توجه به شرایط مشابه طبیعی، مانند بین‌النهرین از گنبد استفاده می‌کرده است ولی تاکنون نمونه‌های روشنی در دسترس قرار نگرفته و اولین گنبد توسط گدار فرانسوی به اواخر دورة اشکانی و اوایل دورة ساسانی نسبت داده شده است: «قدیمیترین گنبد ایرانی که تا بحال شناخته شده، گنبد کاخ اردشیر در فیروز‌آباد است. این گنبد که بر روی دیوارهای ضخیم بنا شدن، چنان نادرست و بی‌ترتیب ساخته شده که در ارتفاع چند متری از قاعدة آن هنوز برش افقیش مدور نیست و باحتمال قوی، گنبد نامبرده یکی از اولین انواع طاقی است که در ساختمان تحقق یافته و مدتها پیش از ساختمان آن دهقانان فارس ساختن آن را میدانستند و آنرا با خشت خام میساخته‌اند و قدیمی‌ترین نمونة آن از میان رفته است. این نوع طاق که در دورة ساسانی سیر تکاملی را میپیمود، و ساختمان بین منطقة سطح مربع و قسمت مدور گنبد تا دورة اسلامی متکی بقاعده درستی نبود، با وجود این در تمام دورة ساسانی با شکو‌ه‌ترین و پسندیده‌ترین طاقها شناخته شده بود. و هنوز می‌توان سی‌تائی از نمونه‌های کم‌و‌بیش ویران شده آن را در باختر ایران مشاهده نمود در صورتی که در خاور کشور فقط در دامغان و بازه‌هو و کوه خواجه از این نوع دیده میشود. هم‌چنین در مغرب ایران است که جالبترین نمونه‌های مسجد ایرانی که عامل اصلی آن چهار طاقی ساسانی است دیده می‌شود. این نوع مسجد عبارت از گنبدی است که روی چهار پایه که بوسیلة چهار قوس بهم پیوسته‌اند قرار دارد. از اینجا می‌توان چنین نتیجه گرفت که گنبد ایرانی نه تنها در غرب ایران و مخصوصاً در فارس بوجود آمد بلکه عظمت و شکوه خود را برای اولین بار در آنجا بدست آورده و رواج گرفته است. بدیهی است که اگر به حجاری‌های کویونجیک Kuyundjik اعتماد کنیم، مدتها پیش از آن در آشور هم ساختمان گنبد معمول بوده و همچنین در مصر و یونان و روم، اما با تکنیک دیگری، و این نشان می‌دهد که در نواحی مختلف گیتی اقدام به پوشاندن تالارهای مربع یا مدور بوسیلة گنبد کرده و در همه‌جا وسائل اینکار را بدست آورده‌اند.

	8-گنبد تالار مربع شمالی مسجد جامع اصفهان	7-گنبد تالار مربع جنوبی مسجد جامع اصفهان	6-گنبد مقبرة سلطان سنجر در مرو

سابقه و هدف گنبدهای دوپوشی در ایران: پیش از آنکه گنبدهای دوپوشی دوره‌های تیموری و صفوی ساخته شود، گنبدهای دوپوشی ساده‌ای در نقاط پر باران ایران ساخته شده و شاید هدف سازندگان این بوده که جریان هوا از بین دوپوش ممکن و پوش داخلی از رطوبت حفظ شود و زود خراب نگردد. یکی از گنبدهای دوپوشی در مقبرة قابوس وشمگیر (شکل 3) در شهر گنبد قابوس ساخته شده است. گنبد قابوس در سال 397 هجری بنا گردیده و عبارت از دو قسمت: بدنه و گنبد، است. پوش داخلی گنبد این بنا، طبق مندرجات فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایرانی، هلالی و پوش خارجی آن مخروطی است. گنبد دیگر مربوط به برج لاجیم (شکل 4) مازندران است که در عداد بناهای دورة آل‌زیار (470-316) محسوب است. پوش داخلی این بنا مدور و پوش خارجی آن عبارت از یک گنبد مخروطی ساده و ظریف است. گنبد سوم مربوط به برج رزگت (شکل 5) واقع در شمال ایران و منسوب به آغاز قرن پنجم هجری است. پوش داخلی این بنا مدور و پوش خارجی آن تقریباً شلغمی است.

	11-گنبد ایوان بزرگ مسجد گوهرشاد مشهد	10-گنبد مسجد شیخ لطف‌اللّه اصفهان	9-گنبد مقبرة امیر اسماعیل سامانی در بخارا

گنبد چهارم مربوط به مقبرة سلطان منجر است. این مقبره (شکل 6) در مرو ساخته شده و از بناهای گنبددار عظیم دورة سلجوقی است که نظیر آن در مسجد جمعة اصفهان دیده می‌شود. امتیازی که این مقبره بر سایر بناهای دورة سلجوقی دارد در ساخت گنبد است به این معنی که گنبد آن در عین عظمتی که دارد دوپوشی است و پوش داخلی آن پوش خارجی را دربر گرفته است. نکتة قابل ملاحظه در این است که با وجودی که شرایط طبیعی شهر مرو و خطة مازندران متفاوت و دارای رطوبت نسبتاً کم است، گنبد دوپوشی در آن‌جا ساخته شده و شاید هدف سازنده مربوط به جنبه‌های تزیینی و عظمت بنا بوده است زیرا اگر تصور شود که پوش خارجی گنبد قابوس و برجهای لاجیم ورزگت بمنظور فرو ریختن سریع باران و یا لغزیدن برفهای زمستان و جریان یافتن هوا در فاصلة بین دوپوش ساخته شده، در مورد مقبرة سلطان سنجر چنان شرایطی بنظر نمی‌رسد. گنبدهای دوپوشی تزیینی در آثار تاریخی اسلامی ایران: در صفحات قبل به انواع گنبد اشاره و اضافه گردید که گنبدهای دوپوشی دارای دوپوش جداگانه می‌باشد و پوش داخلی غالباً مدور و پوش خارجی مدور، مخروطی، هرمی و بیضوی است. راجع به فلسفة قرار دادن دوپوش در بناها نیز گفته شد که، احتمالاً برای جلوگیری از نفوذ رطوبت برف و باران به قشر داخلی بنا، پوش دیگری با فاصلة مناسب در بالای پوش اول ایجاد و منافذی در آن پیش‌بینی کرده‌اند تا هوا در فضای بین دوپوش جریان یابد و پوش داخلی خشک و در امان باقی بماند. این ملاحظه در نقاط مرطوب مانند صفحات شمال ایران منطقی بنظر می‌رسد ولی اجرای این رویه در نقاط نسبتاً خشک، چون مرو و اصفهان قابل تأمل است و می‌باید منظور دیگری نیز در بین باشد بخصوص که در این نقاط و نقاط مجاور آن قبلاً گنبدهای یک پوشی، مانند گنبدهای جنوبی و شمالی مسجد جامع اصفهان (شکل 7 و 8) و گنبد مقبرة امیر اسماعیل سامانی در بخارا (شکل 9) ساخته شده و هنوز برجا است.

	14-گنبد مسجد شاه اصفهان	13-گنبد آستانة حضرت رضا (ع) در مشهد	12-پلان مسجد گوهرشاد مشهد

بنظر نگارنده در ایجاد گنبدهای دوپوشی منظورهای تزیینی و زیبائی خواهی نیز مؤثر بوده است زیرا: اولاً ایجاد پوش دوم عظمت بیشتری به بنا می‌دهد و عظمت از عوامل مهم زیبائی است.

		استاد علینقی وزیری در کتاب زیباشناسی خود می‌گوید: «عظیم نقطة مقابل قشنگ است، این واژه یک نوع زیبائی خاص شدیدی را توصیف می‌کند که بوسیلة موجودات یا اشیائی که دارای عظمت و جلال و جذبه هستند، احساس میگردد… همانطور که احساس قشنگ با دلربا نسبت و ارتباط دارد، احساس عظیم یا همایون نیز با والا یا عالی مربوط می باشد.» ثانیاً خطوط منحنی گنبد نرم و مطبوع استو از یک طرف مانند خطوط عمودی نظر را ببالا می‌کشاند و از طرف دیگر، مانند خطوط افقی آرامش می‌بخشد. البته این تأثیر احساس در گنبدهای ساده نیز مصداق دارد ولی در گنبدهای تزیینی غالباً خاصیت رنگها، خاصیت خطوط را تقویت می‌کند و به بیننده لذت بیشتری می‌بخشد. ثالثاً پوش خارجی گنبد سطح مناسبی برای هنر نمائی استادان آجر تراش و کاشیکار و مقرنس ساز و نویسندگان خطوط بنائی و نسخ و غیره می‌باشد و عناصر تزیینی دیگر «چون مشبک‌ها» اسلیمی‌ها، گل و بته‌ها (شکل 10)، بهتر القاء می‌کند و هیچ زمینة تزیینی نمی‌تواند نقوش و خطوط وسایر عناصر را مانند گنبدها جلوه‌گر سازد و در معرض دید بینندگان بگذارد
	15-گنبد دوپوششی پیازی شکل مزار سلطان محمد عابد کاخک گناباد

رابعاً پوش خارجی سبب می‌شود که پوش داخلی در ارتفاع کمتری قرار گیرد و بیشتر در معرض دید باشد فی‌المثل تزئینات زیر گنبد دوپوشی تالار مربع مسجد شاه اصفهان، که 36 متر ارتفاع دارد، از منظرة زیر گنبد یک‌پوشی مقبرة سلطانیه، که حدود 50 متر با بیننده فاصله دارد، بیشتر و بهتر جلوه می‌کند. گنبد مسجد گوهرشاد مشهد (شکل 11) – این مسجد مورخ 821 هجری است و به دستور گوهرشاد خاتون زوجة شاهرخ تیموری ساخته شده است. این بنا در زمرة مساجد چهار ایوانی است ولی در انتهای هیچ‌یک از ایوانهایش تالار مربعی وجود ندارد بلکه در وسط ایوان بزرگ آن، با عقب کشیدن دیوار طرفین، پلانی مربع (شکل 12) فراهم و در بالای آن یک گنبد دوپوشی زیبا و رفیع پیازی شکل، که فاصلة بین دوپوش 10 متر می‌باشد، تعبیه گردیده است. سطح خارجی این گنبد با آجرهای لعابدار آبی و قهوه‌ای و قرمز مزین و در پایة آن تزیینات ذیل اجرا شده است: 1- یک ردیف طاق‌نما با قوس سه قسمتی (دو طاق‌نمای عریض و یک باریک با قوس جناغی). این طاق‌نماها با نقوش بیضوی و اسلیمی‌ها و ختائی‌ها مزین گردیده است. 2- یک ردیف سطوح ستاره شکل در بین قوسهای طاق‌نماهای مزبور. 3- یک ردیف سطوح پنج ضلعی مزین به گل و بته و نقطه‌ها در روی ستاره شکلهای مزبور. 4- یک ردیف ستارة سه پر دیگر در بین سطوح پنج ضلعی مزبور. 5- یک ردیف سطوح شبیه مستطیل در بالای تزیینات مزبور. 6- یک ردیف مقرنس زیبا در زیر برجستگی‌های نیم استوانه و محدب که گنبد را شیاردار کرده است. 7- یک کتیبه با خطوط کوفی بر گدار که بدور گنبد می‌پیچد. گنبد آستانة حضرت رضا (ع) (شکل 13) – بنای اصلی و قدیمی آستانة حضرت رضا (ع) در زمان سلطان محمود غزنوی (قرن چهارم هجری) ساخته شده و وسیلة درگاههای اطراف به بناهای متصل به حرم ارتباط دارد ولی گنبد طلای آن از آثار زمان شاه‌عباس کبیر (1038-996 ﻫ.) بوده و برفراز گنبد هنگامی که این شهریار از اصفهان پیاده بزیارت آستان قدس رضوی رفت، در سال 1010ﻫ. ، به هزینة شخصی او آغاز و در 1016 پایان یافت و بعداً در زمان شاه سلیمان صفوی تعمیر گردید. گنبد این آستانه از نظر ارتفاع ساقه ممتاز بوده و عظمت خاصی القاء می‌کند و در تزیینات آن نقش درجة اول به عهدة صفحات طلای درخشان است و کتیبه‌هائی آن را از یک نواختی در‌می‌آورد و زیباتر می‌کند. 1-    کلمات مقدس، که در لوحه‌های مستطیل شکل آبی، در ساقة گنبد قرار داده شده است.           2- کتیبة حلقوی انتهای ساقه و ابتدای گنبد که بدور بنا می‌پیچد. گنبد مسجد شاه اصفهان (شکل 14)- ساختمان این مسجد در سال 1021 هجری آغاز و در سال 1040 هجری پایان یافت . قسمت مهم‌تر این مسجد را یک تالار مربع گنبددار تشکیل می‌دهد که با یک گنبد عظیم دوپوشی، به ارتفاع 54 متر، پوشیده و کاشیکاری شده است. ارتفاع پوش داخلی 36 متر است که پس از وضع ضخامت دوپوش فاصلة بین آنها حدود 15 متر می‌باشد. تزیینات خارجی این گنبد بزرگ بشرح ذیل است. 1- طاق‌نماهای کوچک و یزرگ، رویهم قرار گرفته یا مستقل، با قوسهای جناغی. 2- یک کتیبة تزیینی در ابتدای ساقه که بدور آن می‌پیچد. 3- یک حاشیة تزیینی که با خطوط متقاطع و متداخل، سطوح چند ضلعی و ستاره شکل ایجاد و در روی آنها کلمات مقدس قرار داده شده است. 4- یک عده طاق‌نماهای مشبک و دارای قوس جناغی که پشت بغل‌های قوسها با اسلیمی مزین شده است. 5- یک عده الواح که بین طاق‌نماهای مزبور ایجاد و با خطوط کوفی بنائی مزین گردیده است. 6- یک نوار حلقوی نازک که روی تزیینات فوق‌الذکر واقع است بدور گنبد می‌پیچد. 7- یک کتیبة حلقوی که با خطوط ثلث بر زمینة آبی مزین گردیده و بین نوار باریک مزبور و نوار باریک انتهای ساقه ایجاد شده است. 8- گنبد پیازی شکل که با آجرهای لعابدار آبی روکش و با اسلیمی‌های دهن اژدری متقارن و گل و بته‌های ظریف مزین گردیده و در آسمان صاف اصفهان می‌درخشد. مزار سلطان محمد عابد (ع) کاخک گناباد (شکل 15) – می‌گویند این بنا توسط امی عبداللّه تونی در اواخر دورة سلجوقی ساخته شده و در دوره‌های تیموری و صفوی تعمیر شده است. این بنا از خارج مانند یک مکعب مستطیل بنظر می‌رسد و در بالای آن گنبد پیازی شکل دوپوشی جلوة خاصی دارد. این گنبد در روی یک ساقة استوانی به ارتفاع 5/3 متر قرار گرفته و تزیینات آن عبارت از دو قسمت است: اول ساقه که با یک حلقه کتیبه مزین گردیده است. در این کتیبه سورة دهر از قرآن مجید با خط ثلی، به رنگ سفید، و خط کوفی، برنگ فیروزه‌ای، نوشته شده است. دوم گنبد پیازی شکل که با کاشیهای خوشرنگ پوشیده و اشکال لوزی و غیره القاء گردیده است.

یکی از کلیشه‌های رایج در مورد معماری ایرانی، توصیفاتی است که در مورد گنبدهای زیبا آن وجود دارد. در این که گنبد به عنوان یکی از فرم‌های مورد استفاده در معماری، تا چه حد می‌تواند زیبا و موزون باشد بحثی نیست، اما مشکل آن است که در اکثر اوقات این توصیفات، به استعاره‌هایی ادبی تبدیل می‌شوند که شاید ربطی به دلایل پدید آمدن این فرم معماری در طول تاریخ و نحوه تکامل آن نداشته باشد. حتما شنیده‌اید که بسیاری از کسانی که شیفته هنر ایران هستند، گنبد‌ها را نمادی از آسمان می‌دانند. اما آیا گنبد در معماری گذشته فقط کارکردی نمادین داشته و یا ضرورت‌های ساختاری و نیازهای ساختمانی باعث به وجود آمدن این فرم معماری شده‌است؟

کاخ یا آتشکده فیروز آباد
نیازهای ساختمانی
گنبد، یکی از انواع پوشش‌هایی است که برای پوشاندن سقف یک مکان می‌تواند مورد استفاده قرار بگیرد. پس در درجه اول، کاربردی کاملا ساختمانی دارد. اگر بخواهیم بحث را ساده کنیم باید بگوییم سقف یا پوشش یک فضای معماری، می‌تواند تخت یا منحنی (قوس دار) باشد. پوشش تخت یا مسطح، همین پوششی است که هم اکنون به طور معمول در ساختمان‌های مسکونی عادی مورد استفاده قرار می‌گیرد. پوشش غیر تخت، انواع گوناگونی دارد، مثل گنبد و انواع دیگر پوشش‌هایی که در آن از قوس‌ها و منحنی‌های دیگر استفاده می‌شود.
گنبد از نظر هندسی از دوران یک قوس حول محور عمود به وجود می‌آید. اما ضرورت استفاده از این نوع پوشش در گذشته چه بوده‌است؟

گنبد فیروز آباد
کمبود مصالح مناسب
همان طور که گفتیم برای پوشاندن یک فضا، یا باید از پوشش‌های تخت استفاده شود و یا پوشش‌های منحنی. معمار برای استفاده از پوشش تخت به تیر که عنصری افقی برای انتقال نیروهای سقف است احتیاج دارد و این دقیقن همان نکته‌ای است که باعث شد در مناطقی خاص، گنبد رواج پیدا کند. یعنی کمبود چوب مناسب برای استفاده در سقف در مناطقی مانند فلات ایران و میانرودان، باعث شد تا پوشش‌های منحنی شکل و گنبدها، که بدون استفاده از تیر می‌توانند دهانه‌های وسیعی را بپوشانند به وجود آید.

کاخ سروستان
از چند محل متفاوت به عنوان نخستین مکان‌هایی که پوشش‌های منحنی شکل در آنجا به کارفته، نامبرده می‌شود. ازجمله روستایی هشت هزارساله و مربوط به دوران نوسنگی در قبرس ، کلده در میانرودان و عراق امروزی و همچنین مناطقی در مصر و جنوب ایران در حوالی شوش و هفت تپه.
پلان آزاد
تاق و گنبد در معماری ایرانی توانست به عنوان پوشش اصلی فضای معماری، به تکامل برسد. در حقیقت استفاده وسیع از پوشش‌های تخت، مانند نمونه تخت جمشید در دوران هخامنشی یک استثناء در این زمینه محسوب می‌شود. در آن دوران به دلیل وسعت و توانایی فراوان امپراتوری هخامنشی، چوب لازم برای استفاده در تیرهای سقف از نقاطی دیگر مانند لبنان به ایران آورده می‌شد. اما در دوره‌های دیگر، استفاده از مصالح بومی ‌مانند خشت و آجر، بیشتر به صرفه بود و بنابراین فرم گنبد توانست رشد کند و به تکامل برسد.

نقشه و طرح سه بعدی کاخ سروستان
به جز قابلیت‌های ساختمانی گنبد، که می‌تواند در مناطقی که مصالح لازم مانند چوب در اختیار نیست در پوشش فضاهای معماری به کار رود؛ می‌توان به قابلیت آن در ایجاد فضاهای داخلی آزاد و گسترده اشاره کرد. استفاده از تیرهای چوبی برای پوشش سقف، این محدودیت را نیز به همراه داشت که می‌بایست از ردیف ستون‌های نزدیک به یکدیگر برای عبور تیرها استفاده شود. یعنی چون طول تیرهای چوبی نمی‌توانست بیش از حد معینی باشد بنابراین لازم بود تعداد زیادی ستون برای نگهداری آنها برپا شود. به عنوان مثال اگر به معماری تخت جمشید دقت کنید، در کاخی مانند صد ستون، تعداد ستون‌ها، ده ردیف در ده ردیف است که خواه ناخواه فضای داخل ساختمان را محدود می‌کند، گرچه باعث عظمت آن می‌شود. اما در مقابل آن، استفاده از پوشش گنبد باعث می‌شود تا فضای باز و آزادتری در داخل ساختمان در اختیار باشد.

هشت بهشت، اصفهان
رشد گنبد در دوران ساسانی
در دوران اشکانی و سپس ساسانی، استفاده از تاق وگنبد رواج بیشتری پیدا کرد و ابداعات مهمی در این زمینه صورت گرفت. در کاخ فیروز آباد استان فارس، که ساخت آن را به اردشیر بابکان نسبت می‌دهند، سه تالار بزرگ با استفاده از گنبد ساخته شده‌اند که قطر دهانه هرکدام از این گنبدها کمی بیش از سیزده متر است. از دیگر نمونه‌های مهم گنبدهای ساسانی می‌توان از گنبد کاخ سروستان نام برد که مربوط به دوران بهرام گور پادشاه ساسانی است و از آن به عنوان قدیمی‌ترین گنبد آجری در ایران نام می‌برند.
استفاده گسترده از فرم گنبد در ایران، باعث به وجود آمدن ابداعاتی شد که مورد استفاده معماران سایر نقاط دیگر جهان نیز قرار گرفت. در گفتار بعدی در این مورد با هم صحبت خواهیم کرد.
مطلب پیشین: هخامنشیان، موضوع جدال‌های سیاسی معاصر

پی وسیله ای است که بار و فشار وارد از نقاط مختلف ساختمان و همچنین بارهای اضافی را به زمین منتقل می کند . سطح پی باید به اندازه ای باشد که فشار وارده بر زمین بستر پی از مقاومت مجاز زمین تجاوز ننماید .وضعیت مطلوب پی موقعی است که به شکل مربع ساخته شود و ستون درست درمرکز آن قرار گیرد .
رعایت این وضعیت مطلوب ،به علت شرائطی خاص که ممکن است وجود داشته باشد ، پیوسته میسر نیست .بعنوان مثال گاهی اتفاق می افتد که سازه پیشنهادی باید با دیوارهای وپی های ساختمانهای مجاور هماهنگ طراحی شود . دراین موقع غالبا َ بارهای وارده از طرف ستونها درست در مرکز پی ، اگر به صورت منفرد درنظر گرفته شود ، وارد نمی آید. در این سری موارد پی های گسترده را بوسیله شناژبهم متصل می سازند .شناژ اتصالی بین نظیر تیری که بارهای وارده از طرف ستونها بر روی آن بعنوان بارهای منفرد تلقی میشود، عمل میکند. گاهی پی ها را به صورت تاوه های بتن مسلح می سازند . تاوه پی باید به اندازه ء کافی وسیع در نظر گرفته شود بنحوی که نیروی وارده بر سطح آن از مقاومت مجاز خاک بستر آن تجاوز نکند. این نوع پی ها به پی های یک پارچه یا رادیه جنرال موسوم هستند بخاطر این که این نوع پی برای ساختمانهای بزرگ کاربرد دارد ساختمان آنها معمولا َهمراه با گود برداری عمیق وبتن ریزی های حجیم می باشد
نوع خاصی از پی ها به نام پی های شناور موجود هستند . درواقع این پی، نوعی پی ترکیبی گسترده است که وزن خاک حاصله از گودبرداری محل آن تقریبا َ برابر با وزن سازه ای است که ایجاد می شود بنابراین از لحاظ تئوری ،ایجاد سازه هیچگونه تغییری در میزان بار وارده روی زمین را باعث نمی شود و لذا نشستی ایجادنخواهد شد .
پی سازی چند مرحله دارد :
1. آزمایش زمین از لحاظ مقاومت
2. پی کنی
3. پی سازی
انواع پی ها:
پی های منفرد :
پی های منفرد به پی هائی گفته می شود که بصورت مجزا و مستقل بار وارده را از یک ستون یا دیوار را تحمل کرده ، به زمین منتقل سازد .
پی گسترده مرکب :
پی های گسترده مرکب به پی هائی اطلاق میگردد که بارهای وارده از یک دیوار با یک یا چند ستون و یا بارهای وارده از چند ستون را تحمل میکند

افقی کردن پی ها (تراز کردن) :
برای تراز کردن کف پی ساختمانها از تراز های آبی استفاده می کنند در دیوارهای طویل چون کار شمشه و تراز کردن وقت بیشتری لازم دارد ، برای صرفه جویی در وقت از سه T می توان استفاده کرد بدین معنی که T اول را با T دوم تراز می کنند و T سوم را در مسافت مسیر به طوری که سه T در یک ردیف قرار بگیرد قرار می دهند از روی T اول و دوم که با هم برابر هستند T سوم را میزان و برابر می کنند و پس از آنکه T سوم برابر شد T اول را بر می دارند و به فاصله بیشتری بعد از T سوم قرار می دهند ، دوباره T دوم و سوم را با T چهارم که همان T اول می باشد برابر می کنند و دنباله این ترازها را تا خاتمه محل کار ادامه می دهند .
البته این طریق تراز کردن بیشتر در جاده سازی و زمین های پهناور به کار می رود .
شفته ریزی :
کف پی ها باید کاملا افقی و زاویهُ کف پی نسبت به دیوار پی باید 90 درجه باشد . اول کف پی را باید آب پاشید ، تا مرطوب شود و واسطهای بین زمین و شفته وجود نداشته باشد ، و سپس شفته را داخل آن ریخت .
شفته عبارت است از خاک و شن و آهک که به نسبت 200 تا 250 کیلوگرم گرد آهک را در متر مکعب خاک مخلوط می کنند و گاهی هم در محلهایی که احتیاج باشد پاره سنگ به آن می افزایند . شفته را در پی می ریزند و پس از اینکه ارتفاع شفته به 30 سانتیمتر رسید آن را در یک سطح افقی هموار می کنند و یک روز آن را به حالت خود می گذارند تا دو شود یعنی آب آن یا در زمین فرو رود و یا تبخیر گردد .
پس از اینکه شفته دو نم شد آن را با وزنهُ سنگینی می کوبند که به آن تخماق میگویند و پس از اینکه خوب کوبیده شد دوباره شفته را به ارتفاع 30 سانتیمتر شروع می کنند و عمل اول را انجام می دهند . تکرار این عمل تا پر شدن پی ادامه دارد .
در ساختمان ها که معمولاً در گود یا پی کنی عمل تراز کردن انجام میگیرد محل کار در پی که پیچ و خم زیادی دارد و تراز کردن با شمشه و تراز مشکل می باشد از تراز شلنگی استفاده می کنند . بدین ترتیب یک شلنگ چندین متری را پر از آب می کنند به طوری که هیچ گونه حباب هوایی در آن نباشد و آن را در پی محل هایی که باید تراز گردد به گردش در می آورند و نقاط معین شده را با هم تراز می کنند . آب چون در لوله هایی که به هم ارتباط دارند در یک سطح می ماند بنابراین چون شلنگ پر از آب می باشد در هر کجا که شلنگ را به حرکت در آورند آب دو لوله استوانه ای در یک سطح می باشد بنابراین دو نقطه مزبور با هم تراز می باشند بشرط آنکه مواظبت کنیم که شلنگ در وسط بهم گره خوردگی یا پیچش پیدا نکرده باشد تا باعث قطع ارتباط سیال شود که دیگر نمی توان در تراز بودن آنها مطمئن بود .
تراز کردن گاهی بوسیله دوربین نقشه بر داری (نیو) انجام می گیرد یعنی محلی را در ساختمان تعیین نموده دوربین را در محل تعیین شده نصب می کنند و با میر ( تخته های اندازه گیری ارتفاع در نقشه برداری ) یا ژالون ( چوب های نیزه ای یا آهنی که هر 50 سانتیمتر آنرا به رنگهای سفید و قرمز رنگ کرده اند که از پشت دوربین بخوبی دیده بشود ) اندازه گرفته و تراز یابی می کنند . تراز کردن با دوربین بهترین نوع تراز یابی می باشد .
در زمین هایی مانند زمین های شهر کرمان از آنجایی که از زمانهای قبل قنواتی وجود داشته و بتدریج آب آنها خشک شده در زیر زمین وجود داشته و بعد از مدتی بدون رعایت مسائل زیر سازی درون آنها خاک ریخته اند و برای شهر سازی و خیابان کشی که سطح خیابان ها را بالا می آورده اند و به ظاهر در سطح زمین و حتی در عمق های 3 تا 4 متری اثری از آنها نیست اگر سازه ای روی این زمین بنا شود پس از مدتی و بسته به عمق قنات و شرایط جوی مثلاً بعد از آمدن یک باران سازه نشست می کند و در بسیاری از مواقع حتی تا 100 درصد خسارت می بیند و دیگر قابل استفاده نیست اگر در چنین ساختمان هایی از شفته آهک استفاده شود باعث تثبیت خاک می شود و بروز نشست در ساختمان جلوگیری می کند .
پی سازی :
مصالحی که در پی بکار میرود باید قابلیت تحمل فشار مصالح بعدی را داشته باشد و ضمناً چسبندگی مصالح نسبت به یکدیگر به اندازه ای باشد که بتوانند در مقابل بارهای بعدی تحمل کند و فشار را یکنواخت به تمام پی ها انتقال دهد چون هرچه ساختمان بزرگتر باشد فشارهای وارده زیادتر بوده و مصالحی که در پی بکار می رود باید متناسب با مصالح بعدی باشد .
پی سازی را با چند نوع مصالح انجام می دهند مصالحی که در پی بکار می رود عبارتند از شفته آهکی ، پی سازی با سنگ ، پی سازی با بتن ، پی سازی با بتن مسلح .
پی سازی با سنگ :
پس از اینکه عمل پی کنی به پایان رسید پی سازی با سنگ باید از دیوارهایی که روی آن بنا میگردد وسیع تر بوده و از هر طرف دیوار حداقل 15 سانتیمتر گسترش داشته باشد یعنی از دو طرف دیوار 30 سانتیمتر پهن تر می باشد که دیواری را رد وسط آن بنا می کنند ، پی سازی با سنگ با دو نوع ملات انجام می شود چنانچه بار و فشار بعدی زیاد نباشد ملات سنگها را از ملات گل و آهک چنانچه فشار و بار زیاد باشد ملات سنگ را از ملات ماسه و سیمان استفاده می کنند اول کف پی را ملات ریزی نموده و سنگها را پهلوی یکدیگر قرار میدهند و لابِلای سنگ را با ملات ماسه و سیمان پر میکنند (غوطه ای) به طوری که هیچ منفذ و سوراخی در داخل پی وجود نداشته باشد و عمل پهن کردن ملات و سنگ چینی تا خاتمه دیوار سازی ادامه پیدا می کند .
پی سازی با بتن :
پس از اینکه کار پی کنی به پایان رسید کف پی را به اندازه تقریبی 10 سانتیمتر بتن کم سیمان بنام بتن مِگر می ریزند که سطح خاک و بتن اصلی را از هم جدا کند روی بتن مگر قالب بندی داخل پی را با تخته انجام میدهند همانطور که در بالا گفته شد عمل قالب بندی وسیع تر از سطح زیر دیوار نقشه انجام میگیرد تمام قالب ها که آماده شد بتن ساخته شده را داخل قالب نموده و خوب می کوبند و یا با ویبراتور به آن لرزش وارد آورده تا خلل و فرج آن پر شود و چنانچه بتن مسلح باشد ، داخل قالب را با میله های گرد آرماتور بندی و بعد از آهن بندی داخل قالب را با بتن پر میکنند .
بتن ریزی در پی و آرماتور داخل آن به نسبت وسعت پی برای ساختمان های بزرگ قابلیت تحمل فشار هر گونه را میتواند داشته باشد و بصورت کلافی بهم پیوسته فشار ساختمان را به تمام نقاط زمین منتقل می کند و از شکست و ترک های احتمالی جلو گیری بعمل می آورد .
پی سازی و پی کنی با هم :
در بعضی مواقع ممکن است زمین سست بوده و پی کنی بطور یکدفعه نتواند انجام پذیرد و اگر بخواهیم داخل تمام پی ها را قالب بندی کنیم مقرون به صرفه نباشد در این موقع قسمتی از پی را کنده و با تخته و چوب قالب بندی نموده شفته ریزی می کنیم پس از اینکه شفته کمی خود را گرفت یعنی آب آن تبخیر و یا در زمین فرو رفت و دونم شد پی کنی قسمت بعدی را شروع نموده و با همان تخته ها ، قالب بندی می کنیم بطوریکه شفته اول خشک نشده باشد و بتواند با شفته اول خشک نشده باشد و بتواند با شفته بعد خودگیری خود را انجام داده و بچسبد این نوع پی سازی معمولاً در زمین های نرم و باتلاقی ، خاک دستی و ماسه آبدار عمل میگردد .
پی کنی در زمین های سست :
در زمین های سست و خاک دستی اگر بخواهیم ساختمانی بنا کنیم باید اول محل پی ها را به زمین سفت رسانیده و پس از اطمینان کامل ساختمان را بنا نماییم زیرا ساختمان که روی این زمین ها مطابق معمول و یا در زمین سست بنا گردد . پس از چندی یا در همان موقع ساخته شدن باعث ترک ها و خرابی ساختمان میگردد . بنابراین شفته ریزی از روی زمین سفت باید انجام گیرد و برای اینکار بشرح زیر عمل می نمائیم :
پی کنی در زمین های خاک دستی و سست :
پس از پیاده کردن اصل نقشه روی زمین محل پی های اصلی و یا در تقاطع پی ها که فشار پایه ها روی آن می باشد چاه هائی حفر میشود ، عمق این چاهها به قدری می باشد تا به زمین سفت و سخت برسد بعداً محل چاه ها را با شفته آهکی پر کرده و پس از پر کردن چاه ها و خودگیری شفته ، پی ها را به طریقه معمول روی شفته چاه ها شفته ریزی میکنند ، شفته ها به صورت کلافی می باشند که زیر آنها را تعدادی از ستون های شفته ای نگهداری میکند و از فرو ریختن آن جلوگیری می نمایند البته باید سعی کرد که فاصله ستون های شفته ای نباید بیش از سه متر طول باشد .
خاصیت چاه ها بدین طریق می باشد که شفته پس از خودگیری مانند ستونهایی است که زیر زمین بنا شده است و شفته روی آن مانند کلافی پایه را به یکدیگر متصل می کنند برای مقاومت بیشتر در ساختمان پس از اینکه آجر کاری پایه ها را شروع نمودیم ما بین پایه ها را مطابق شکل با قوسهایی به یکدیگر متصل میکنند تا پایه ها عمل فشار به اطراف خود را خنثی نموده و فشار خود را در محل اصلی خود یعنی در محلی که شفته ریزی آن به زمین بِکر رسیده متصل میکند .
گاهی اتفاق می افتد که در ساختمان در محل بنای یکی از پایه ها چاه های قدیمی وجود دارد و بقیه زمین سخت بوده و مقاومت به حد کافی برای ساختن ساختمان روی آنرا دارد برای اینکه براحتی بتوان پایه را در محل خود ساخت و محل آن را تغییر نداد چاه را پس از لای روبی (پاک کردن ) با شفته آهک پر مینماییم موقعیکه شفته خودگیری خود را انجام داد روی آنرا یک قوس آجری ساخته و در محل انتهای کمان پایه را بنا میکنیم که فشار دیوار با اطراف چاه منتقل گردد .
در بعضی مواقع چاه کنی در این گونه زمین ها خطرناک می باشد . زیرا زمین ریزش دارد و به کارگر صدمه وارد میاورد و در موقع کار ممکن است او را خفه کند برای جلوگیری از ریزش زمین باید از پلاکهای بتنی یا سفالی که در اصطلاح به آنها گَوَل (در شهرستانها گوم و غیره ) مینامند استفاده شود گَوَل های بتنی یک تکه و دو تکه ای و گول های سفالی یک تکه میباشد . گول های بتنی را بوسیله قالب می سازند و گول های سفالی بوسیله دست و گل رس ساخته شده و در کوره های آجری آن را می پزند تا بشکل سفالی در آید از این گول ها در قنات ها نیز استفاده میشود .
طریقه عمل :
مقداری از زمین که بصورت چاه کنده شده گول را بشکل استوانه ای ساخته میباشد داخل محل کنده شده نصب و عمل کندن را ادامه میدهند در این موقع دو حالت وجود دارد یا اینکه گول اولی که زیر آن در اثر کندن خالی شده براحتی پایین رفته گول دوم را نصب میکنیم یا اینکه گول اول در محل خود با فشار خاک که به اطراف آن آمده تنگ می افتد و نمی تواند محل خود را تغییر و یا پایین تر برود در این موقع از گول های دو تکه ای استفاده مینماییم نیمی را در محل خود نصب و جای آنرا محکم نموده و نصفه دوم را پس از کندن محل آن نصب می نماییم و عمل پی کنی را بدین طریق ادامه میدهیم .
پی کنی در زمین های سست مانند خندق هائی که خاک دستی در آنها ریخته شده است و مرور زمان هم اثری برای محکم شدن آن ندارد و یا زمین های باتلاقی و غیره ضروری می باشد .
زمین هائی که قسمت خاک ریزی شده در آنها به ارتفاع کم می باشد و یا باتلاقی بودن آن به عمق زیادی نرسد میتوان در این قبیل زمین ها پی کنی عمقی انجام داد و برای جلوگیری از ریزش خاک آنرا با تخته و چوب قالب بندی نموده تا به زمین سخت برسد .
البته قالب بندی در اینگونه زمین ها خالی از اشکال نمی باشد باید با منتهای دقت انجام گیرد پس از انجام کار قالب بندی شفته ریزی شروع میشود و چون تخته های قالب در طول قرار دارد میتوان پس از شفته ریزی تخته دوم را شروع کرد به همین منوال تمام پی ها را میتوان شفته ریزی کرد بدون اینکه تکه ای و یا تخته ای از قالب زیر شفته بماند .